Отечественные исследователи чувашского языка

Горский Семен Петрович (13.02.1897-22.10.1975)

Филологи ӑслӑлӑхӗсен докторӗ, профессор. Исследователь чувашского языка, доктор филологических наук, профессор, заслуженный деятель науки Чувашской АССР (1967)

Чӑваш чӗлхи тӗпчевҫи, филологи ӑслӑлӑхӗсен докторӗ, профессор, Чӑваш АССРӗн ӑслӑлӑхӑн тава тивӗҫлӗ ӗҫлевҫи (1967).

Хусан кӗпӗрнине кӗрекен Eтӗрне уесӗнчи Вӑрман Кипек ялӗнче ҫуралнӑ (хальхи Вӑрнар районӗ). Кӗҫӗн Кипекри земство, Хапӑсри пуҫламӑш шкултан вӗренсе тухнӑ хыҫҫӑн Чӗмпӗр чӑваш шкулне кӗнӗ, анчах сывлӑхӗ начар пулнӑран тӑван ялне таврӑнма тивнӗ. 1911 ҫ. учительсем хатӗрлекен Хусан семинарийӗнче вӗренме пуҫланӑ, каярахпа хӑй ҫуралса ӳснӗ ялта пуҫламӑш шкулта ӗҫленӗ.

1917 ҫ., Хусанта ҫарта тӑнӑ чухне, каҫсерен Ҫурҫӗр–хӗвел тухӑҫ халӑхӗсен археологипе этнографи институтне вӗренме ҫӳренӗ, Хусанта йӗркеленнӗ чӑваш театрӗнче вылянӑ. 1922 ҫ. ҫартан таврӑнсан Шупашкарта педагогика техникумӗнче, рабфакра, ял хуҫалӑхӗн аслӑ шкулӗнче чӑваш чӗлхипе литературине вӗрентнӗ. 1941 ҫултанпа Чӑваш патшалӑх педагогика институтӗнче, 1967–1975 ҫҫ. Чӑваш патшалӑх университетӗнче чӗлхе кафедринче ӗҫленӗ.

«Чӑваш грамматикин тӗп ыйтӑвӗсем» ӗҫӗшӗн тӗпчевҫӗ 1937 ҫ. доцент ятне тивӗҫнӗ. 1940 ҫ. «Аналитические и синтетические формы в чувашском языке» филологи ӑслӑлӑхӗсен кандидачӗн диссертацине хӳтӗленӗ. 1949–1950 ҫҫ. СССР Ӑслӑлӑх академийӗн Чӗлхе институчӗ ҫумӗнчи докторантурӑра вӗреннӗ. 1952 ҫ. «Очерки по истории чувашского литературного языка» доктор диссертацине вӗҫленӗ.

Паллӑрах ӗҫӗсем: «Очерки по истории чувашского литературного языка дооктябрьского периода», «Чăваш чĕлхинче чарăну паллисем лартас йĕрке» (Правила пунктуации в чувашском языке), «Чăваш чĕлхин грамматики» (Грамматика чувашского языка), «Синтаксис», «Хальхи чăваш литература чĕлхин синтаксисĕ» (Синтаксис современного чувашского литературного языка) т.ыт.те.

Тӗпчевҫе халӑха ҫутта кӑларас тата ӑслӑлӑх кадрӗсем хатӗрлес тӗлӗшпе тунӑ тава тивӗҫлӗ ӗҫӗшӗн 1959 ҫ. «Халӑха вӗрентес ӗҫ отличникӗ» ят парса чысланӑ, 1961 ҫ. «Хисеп Палли» орденпа наградӑланӑ. Ҫуралнӑранпа 70 ҫул ҫитнӗ май Чӑваш АССР ӑслӑлӑх тава тивӗҫлӗ ӗҫлевҫин хисеплӗ ятне панӑ.

Уйрӑм кӑларӑмӗсем
  • Чӑваш илемлӗ литературине 5-мӗш ҫул вӗренмелли ӗҫ кӗнеки / С. Горский, А. Сотников, П. Тарасова, М. Николаева ; редакторӗ С. П. Горский. – Шупашкар : Чӑваш кӗнеки уйрӑмӗ, 1931. – 223 с.
  • Чӑваш илемлӗ литературине 6-мӗш ҫул вӗренмелли ӗҫ кӗнеки. Шупашкар : Чӑвашгосиздат, 1931. – 72 с.
  • Чӑваш чӗлхин грамматики. 2–мӗш пайӗ: Cинтаксис. Шупашкар: Чӑвашгосиздат, 1946 (обл. 1947). 140 с.
    Грамматика чувашского языка. Часть II.
    Ҫавах. 1951. 171 с.
    То же.
    Ҫавах. 1956. 140 с.
    То же.
    Ҫавах. 1960. 155 с.
    То же.
    Ҫавах. 1965. 164 с.
    То же.
  • Синтаксис таблицисемпе мӗнле ӗҫлемеллине кӑтартса пани. Шупашкар: Чӑваш кӗнеке изд–ви, 1966. 24 с.
    Указания по работе с таблицами по синтаксису.
  • Чӑваш чӗлхин орфографи словарӗ / Ред. С.П. Горский. Шупашкар: Чӑваш кӗнеке изд–ви, 1969. 144 с.
    Орфографический словарь чувашского языка.
  • Хальхи чӑваш литература чӗлхин синтаксисӗ. Шупашкар: Чӑваш кӗнеке изд–ви, 1970. 216 c.
    Синтаксис современного чувашского литературного языка.
  • Чӑваш чӗлхин грамматики. II пайӗ. Cинтаксис: 7–8 кл. валли. Шупашкар: Чӑваш кӗнеке изд–ви, 1970. 151 с.
    Грамматика чувашского языка. II часть. Cинтаксис: 7-8 кл.
  • Чӑваш чӗлхинче чарӑну паллисем лартас йӗрке. Шупашкар: Чӑваш кӗнеке изд–ви, 1971. 71 с.
    Пунктуация чувашского языка.
    • * * *
  • Учебник чувашского языка для лиц, не владеющих чувашским языком. Чебоксары: Чувашгосиздат, 1930. 80 с.
  • Очерки по истории чувашского литературного языка. Дооктябрьский период / под редакцией М.Я. Сироткина. – Чебоксары: Чувашгосиздат, 1959. – 272 с.
Статйисeм
  • Морфологи ыйтӑвӗсем ҫине тӗрлӗрен пӑхни мӗнрен килет? // Вопросы чувашского языка и литературы: Учен. зап. / НИИ яз., лит., истории и экономики при Совете Министров Чуваш. АССР. Чебоксары, 1958. Вып. 18. C. 223–228.
  • Чӑваш литература чӗлхипе орфографи ыйтӑвӗ // Тӑван Атӑл. 1967. № 6. C. 92–95.
  • Чӑвашсен пӗрремӗш грамматики // Тӑван Атӑл. 1969. № 6. C. 95–96.
  • Орфографири улшӑнуcене мӗнле ӑнланмалла? // Тӑван Атӑл. 1970. № 3. C. 66–67.
    • * * *
  • Аналитические и синтетические тенденции в чувашском языке// Записки / Чувашский НИИ яз., лит. и истории. Чебоксары, 1941. С. 69–107.
  • Народные черты в языке и стиле баллады М. Федорова «Арсюри» // Записки / НИИ яз., лит., истории и экономики при Совете Министров Чуваш. АССР. Чебоксары, 1949. Вып. 2. С. 143–163.
  • Краткая история чувашской орфографии // Записки / НИИ яз., лит., истории и экономики при Совете Министров Чуваш. АССР. Чебоксары, 1953. Вып. 7. С. 92–100.
  • Вопросы истории чувашского литературного языка // Ученые записки / НИИ яз., лит., истории и экономики при Совете Министров Чуваш. АССР. Чебоксары, 1954. Вып. 10. C. 20–51.
  • Язык и стиль народного поэта П.П. Хузангая // Ученые записки / НИИ яз., лит. и истории при Совете Министров Чуваш. АССР. Чебоксары, 1955. Вып. 12. C. 191–225.
  • Язык и стиль К.В. Иванова // Ученые записки / НИИ яз., лит., истории и экономики при Совете Министров Чуваш. АССР. Чебоксары, 1956. Вып. 14. С. 47– 62.
  • Некоторые особенности языка и стиля Михаила Сеспеля // Вопросы чувашского языка и литературы: Учен. зап. / НИИ яз., лит., истории и экономики при Совете Министров Чуваш. АССР. Чебоксары, 1958. Вып. 18. C. 86–105.
  • Язык и стиль Михаила Сеспеля // Основоположник чувашской советской поэзии: Учен. зап. / НИИ при Совете Министров Чуваш. АССР. Чебоксары, 1971. Вып. 51. C. 86–96.
Пурнӑҫӗпе ӗҫӗ-­хӗлӗ
  • Алексеев, А. Паллă чĕлхеçĕ / А. Алексеев // Ялав. 1967. № 2. С. 29.
  • Алексеев, А. Чăваш чĕлхин пултаруллă тĕпчевçи / А. Алексеев, С. Юшков // Таван Атăл. 1967. № 1. С. 95.
  • Григорьев. Н. Юратнă ученый-педагог / Н. Григорьев // Ялав. 1972. № 3. С. 33.
  • С. П. Горский профессор çуралнăранпа 100 çул çитнĕ ятпа ирттерекен вулавсем : ăслăлăх конференцийĕн материалĕсем. Шупашкар : Чăваш ун-т изд-ви, 1997. 44 с.
  • Павлов, И. Чăвашсен паллă учителĕ, ăслăлăхçи / И. Павлов // Хыпар. 1997. 13 нарăс.
  • Станьял, В. Чунри чи ăшă кăмăлпа / В. Станьял // Хыпар. 1997. 13 нарăс.
  • Юшков, С. Чăваш чĕлхин ĕçченĕ / С. Юшков // Ялав. 1997. № 1-2. С. 141-142.
  • Дедушкин, В. Виçĕ улăп / В. Дедушкин // Сувар. 2001. 11 çу (№ 19). С. 6.
  • Арланова, E. Чăваш чĕлхин иксĕлми çăлкуçĕ / E. Арланова // Ял ĕçченĕ (Тăвай р-нĕ). 2002. 2 апр.
  • Горский Семен Петрович // Чӑваш чӗлхи тӗпчевҫисем : биобиблиографи указателӗ. – Шупашкар, 2006. – С. 54-58. Ильин, Г. Паллă чĕлхеçĕ / Г. Ильин // Ял ĕçченĕ (Тăвай р-нĕ). 2007. 13 нарăс.
  • Скворцов, Г. С. П. Горский профессор – манăн вĕрентекен / Г. Скворцов // Ҫӗнтерӳ çулĕ (Вăрнар р-нĕ). 2007. 22 нарăс.
  • Чикмякова, С. Ун ӗҫӗсен пӗлтерӗшӗ ҫухалман-ха / С. Чикмякова // Ҫӗнтерӳ ҫулӗ (Вӑрнар р-нӗ). 2007. 28 нарӑс.
  • Осипова, А. Ăсчаха асăнса / А. Осипова // Хыпар. 2007. 10 ака.
  • Антонова, Н. Кукка ячӗпе - асӑну хӑми : [Вӑрнар районӗнчи Вӑрман Кипек ялӗнче С. П. Горский профессор ячӗпе асӑну хӑми уҫни ҫинчен] / Нина Антонова // Ҫӗнтерӳ ҫулӗ (Вӑрнар районӗ). – 2013. – 13 утӑ. – С. 3.
  • Чӑваш чӗлхин паллӑ тӗпчевҫи // Ҫӗнтерӳ ҫулӗ (Вӑрнар районӗ). – 2022. – 12 пуш/март. – С. 3 : сӑн ӳкерчӗк. – (Самана ҫыннисем. Мухтанма тивӗҫ).
    • ***
  • С. П. Горский (1897-1975) // Федотов, М. Р. Исследователи чувашского языка / М. Р. Федотов. Чебоксары, 1987. С. 80-82.
  • Чернов, М. Ф. Видный исследователь чувашского языка С. П. Горский / М. Ф. Чернов // Известия НАНИ ЧР. 1997. № 1. С. 168-175.
  • Хузангай, А. П. Горский Семен Петрович / А. П. Хузангай // Краткая чувашская энциклопедия. Чебоксары, 2001. С. 127-128.
  • Горский Семен Петрович // Ученые и сотрудники Чувашского государственного института гуманитарных наук : 1930-2005. Чебоксары, 2005. С. 33.
  • Горский Семен Петрович // Энциклопедия Вурнарского района. Чебоксары, 2005. С. 95.
  • Горский Семен Петрович // Ученые Чувашского государственного педагогического университета им. И. Я. Яковлева. Чебоксары, 2005. С. 78.
  • Чернов, М. Ф. Горский Семен Петрович / М. Ф. Чернов // Чувашская энциклопедия. Чебоксары, 2006. Т. 1 : А-Е. С. 437-438.
  • Зайцева, Е. Знали беды языковеды / Е. Зайцева // Совет. Чувашия. 2007. 16 февр. С. 3.
  • Федотов, М. Горский Семен Петрович // Ученые Чувашского государственного педагогического университета им. И. Я. Яковлева. Чебоксары, 2010. С. 95-96.

каялла