Пирӗн ҫӗршыври чӑваш чӗлхи тӗпчевҫисем

Матвeeв Тимофeй Матвeeвич (24.01.1884-30.03.1939)

Чӗлхе историйӗн тӗпчевҫи, диалектолог. Диалектологипе ҫырнӑ вӗрентӳ кӗнекисен пӗрремӗш авторӗ.

Чӗмпӗр кӗпӗрнин Пӑва уесӗн Палтиел ялӗнче (хальхи Шӑмӑршӑ районӗ) ҫуралса ӳснӗ. Тӑван ялӗнчи пуҫламӑш шкултан вӗренсе тухнӑ хыҫҫӑн 1897–1903 ҫҫ. учительсем хатӗрлекен Чӗмпӗрти чӑваш семинарийӗнче вӗреннӗ.

1903 ҫ. хальхи Патӑрьел районне кӗрекен Аслӑ Арапуҫӗнчи икӗ класлӑ шкулта ӗҫлеме пуҫланӑ, ҫав вӑхӑтрах Чӗмпӗр гимназийӗнче экстерн шучӗпе вӗреннӗ.

1911–1915 ҫҫ. Хусан университечӗн вырӑс чӗлхин уйрӑмӗнче пӗлӳ илнӗ.

1915–1918 ҫҫ. Вятка кӗпӗрнин Глазов хулинчи (хальхи Удмурт республики) учительсем хатӗрлекен семинарире вырӑс чӗлхи вӗрентсе пурӑннӑ. 1918 ҫ. Чӑваш ҫӗршывне таврӑнсан учительсем хатӗрлекен Канаш семинарийӗнче ӗҫлеме пуҫланӑ, вырӑс чӗлхипе литератури, методика, педагогика, психологи предметне вӗрентнӗ, чӑваш чӗлхипе кӑсӑкланма пуҫланӑ. 1925–1928 ҫҫ. Ленинградра Хӗвел тухӑҫ халӑхӗсен институчӗн аспирантуринче вӗреннӗ, чылай кӗнеке чӑвашла куҫарнӑ.

1931–1937 ҫҫ. Чӑваш патшалӑх педагогика институтӗнче ӗҫленӗ, историпе филологи факультечӗн студенчӗсене вырӑс тата чӑваш чӗлхи вӗрентнӗ.

Тӗпчевҫӗн кун–ҫулӗ ГУЛАГра татӑлнӑ.

Паллӑрах ӗҫӗсем: «Грамматика чувашского языка», «Краткий обзор чувашских диалектов», «Русско-чувашский словарь».


Уйрӑм кӑларӑмӗсем
  • Чӑваш чӗлхин грамматики. Чӗмпӗр, 1919.
    Грамматика чувашского языка
  • Чӑваш чӗлхин грамматики. Морфологи : 5-мӗш вӗренӳ ҫулӗ / Т. М. Матвеев, Ф. Тимофеев. – Шупашкар : Чӑвашиздат, 1933. – 105 с.
    Грамматика чувашского языка. Морфология.
  • Чӑваш чӗлхин грамматики. Синтаксис: 6–мӗшпе 7–мӗш вӗренӳ ҫулӗ / Т.М. Матвеев, Ф.Т. Тимофеев. Шупашкар: Чӑваш патшалӑх изд–ви, 1934. 92 с.
    Грамматика чувашского языка. Синтаксис.
  • Чӑваш чӗлхин грамматики : морфологи: 5-мӗш вӗренӳ ҫулӗ / Т. М. Матвеев, Ф. Т. Тимофеев. – Шупашкар : Чӑваш патшалӑх издательстви, 1935. – 106 с.
  • Чӑваш чӗлхин грамматики : синтаксис : 6-мӗшпе 7-мӗш вӗренӳ ҫулӗ / Т. М. Матвеев, Ф. Тимофеев. – Иккӗмӗш издани. – Шупашкар : Чӑваш патшалӑх издательстви, 1935. – 100 с.
Статйисeм
  • Краткий обзор чувашских диалектов // Материалы по чувашской диалектологии / НИИ яз., лит., истории и экономики при Совете Министров Чуваш. АССР. Чебоксары, 1960. Вып. 1. С. 8–64.
  • Некоторые особенности чувашских числительных // Вопросы чувашского языка, литературы и искусства: Сб. ст. / НИИ яз., лит, истории и экономики при Совете Министров Чуваш. АССР. Чебоксары, 1960. С. 3–14.
Пурнӑҫӗпе ӗҫӗ-­хӗлӗ
  • Лазарев К. «Чӑваш грамматики» ҫинчен // Канаш. 1934. 8 май.; Трофимов М. «Чӑваш чӗлхин грамматики ҫинчен // Ленин ҫулӗпе. 1934. № 3. С. 34–36. Рец.: Чӑваш чӗлхин грамматики. Морфологи: 5–мӗш вӗренӳ ҫулӗ / Т.М. Матвеев, Ф.Т. Тимофеев. Шупашкар: Чӑваш патшалӑх изд–ви, 1933. 107 с.
  • Ухантей Ҫ. Пӑтранчӑк грамматика // Канаш. 1936. 4 сент. Рец.: Чӑваш чӗлхин грамматики. Синтаксис: 6–мӗшпе 7–мӗш вӗренӳ ҫулӗ / Т.М. Матвеев, Ф.Т. Тимофеев. Шупашкар: Чӑваш патшалӑх изд–ви, 1934. 92 с.
  • Андреев И. Паллӑ тӗпчевҫӗ / И. Андреев // Тӑван Атӑл. 1959. № 4. С. 90–92.
  • Чӑваш чӗлхин тӗпчевҫисем // Пионер сасси. 1979. 22 май. Содерж.: Т.М. Матвеев.
  • Павлов И. Чӑваш халӑхӗн мухтавлӑ чӗлхеҫи / И. Павлов // Коммунизм ялавӗ. 1984. 25 янв.
  • Алексеев А. Т.М. Матвеев / А. Алексеев // Алексеев А. Паллӑ чӑваш чӗлхеҫисем. Шупашкар, 1982. С. 23–25.
  • Алексеев А. Пултаруллӑ чӗлхеҫӗ, ӑста педагог / А. Алексеев // Ялав. 1984. № 3. С. 28–29.
  • Федотов М.Р. Чӑваш чӗлхин тӗпчевҫисем / М.Р. Федотов // Тӑван Атӑл. 1994. № 8. С. 52–69. Содерж.: [Т.М. Матвеев]. С. 67–68.
  • Андреев И.А. Синкер саманара пуҫа хунисем / И.А. Андреев // Халӑх шкулӗӗНарод. шк. 2000. № 4. С. 110–113: фот.
  • Матвeeв Тимофeй Матвeeвич // Чăваш чĕлхи тĕпчевçисем : биобиблиографи указателĕ. – Шупашкар, 2006. – С. 137-138.
    • * * *
  • Золотов Н.Я. Т.М. Матвеев и Ф.Т. Тимофеев / Н.Я. Золотов // Ученые записки / НИИ при Совете Министров Чуваш. Респ. Чебоксары, 1969. Вып. 39. С. 240–245.
  • Федотов М. Самобытный ученый–языковед / М. Федотов // Совет. Чувашия. 1984. 25 янв.
  • Федотов М.Р. Т.М. Матвеев: 1884–1943 // Федотов М.Р. Исследователи чувашского языка / М.Р. Федотов. Чебоксары, 1987. С. 73–75.
    • То же. 2–е изд., доп. 2000. С. 112–115.
  • Петров, Н. П. Им гордился И. Я. Яковлев : (к 120-летию со дня рождения Т. М. Матвеева) / Н. П. Петров // Вестник Чувашского государственного педагогического университета им. И. Я. Яковлева. – 2004. – № 2 (40). – С. 152-158. – Библиогр.: 10 назв.
  • Кириллова, М. Г. Исследователь чувашского языка, организатор педагогического образования в Чувашии Т. М. Матвеев : (к 125-летию со дня рождения) / М. Г. Кириллова, О. А. Краснова // Ашмаринские чтения / Чувашский государственный университет им. И. Н. Ульянова. – Чебоксары, 2008. – С. 499-504. – Библиогр. в конце ст.
  • Матвеев Тимофей Матвеевич (1884-1938) // В трагические годы = Синкерлӗ ҫулсенче : репрессированные чувашские писатели, журналисты и ученые : [сборник документов и очерков] / [редкол.: В. В. Андреева и др. – Чебоксары, 2013. – С. 129-134 : фот.

каялла