|
«Патриархӑмӑр Халалӗ тата унӑн шкулӗн пархатарлӑ ҫитӗнӗвӗсемпе лайӑх енӗсем халӗ те, малашне те пысӑк пӗлтерӗшлӗ пулӗҫ». Л.П. Кураков (Моя жизнь / И. Я. Яковлев. – М., 1982. – С. 23)
Яковлев И. Я. Чăваш халăхне панă халал
Ашшийěн Ывăлийěн Святой Сывлăшийěн ячěпе. Эй тусăмсем, хамăн тăван çыннăмсем, чăвашсем! Пуринчен малтан эпě сире чěнсе калатăп. Манăн чунăм пěрмаях сирěншěн çунатчě, халь те акă манăн мěнпур шухăшăм сирěн çийěре куçрě. Юлашки тертěме пуринчен маларах татах сире каласа хăварас тетěп. Турра ěненсе пурăнасси калама çук пысăк япала – пуринчен ытла эсир çавна хытă тытса тăрăр. Ěненÿ этеммěн ăсне, кăмăлне çунатлăлантарса çамăллатать, чун пурнăçне канăçлăх парать, лăплантарать; инкек-синкек, хуйхă-мěн курнă вăхăтра чуна хăват парать; ěçсем ăнса телейлě пурăннă чух ěненÿ чуна тасатать, ăна çутатса тăрать. Турра ěненсе пурăнсан, пурнăç хытти этемшěн хăрушă мар; Ăна ěненсе тăмасан, çăр çинчи пирěн пурнăç сивě пулать, тěттěм пулать. Тěнчене пултарнă çÿлти Турра ěненсе тăрăр. Ырă ěçе те, усал ěçе те чăн аслă турěлěх татě, – Турă сут тăвě, – вăл сут тÿрě, вăл сут пит хăрушă. Вырăс халăхě пит пысăк халăх. Вăл ырă кăмăллă, ăслă: эсир ăна итлěр, юратса пурăнăр. Унăн ăсийěн вăйě, ырă кăмăлě, пурнăçа малалла ярас шухăшě хисепсěр нумай, нихăçан та пěтес çук. Çак халăх сире тăван вырăнне хурса йышăннă, хăй çемйи тунă. Вăл сире пусмăрламарě, сире аяла хăвармарě. Малашнехине курса тăракан Турă вырăссене эпир курми, сисми аслă ěç тума ертсе пырать. Эсир малалла каяс ěçре çак халăх сире çавăтса ертсе пыракан пултăр, ун хыççăн пырăр, ăна шанса тăрăр. Çак халăхăн пурнăçě пит йывăр пулнă. Хăйěн вăрăм ěмěринче, йывăр пурнăçěнче вăл нумай хуйхă курнă, йывăр кунсем курмалла пулнă, çапах та вăл хăй чунийěн çуттине сÿнтермен; хăйěнчен аслă халăх тухса каймаллине пěртте асěнчен яман. Вырăс халăхийěн савăнăçěпе эсир те савăнмалла пулăр; вăл хуйхă тÿсмелле пулсан, ăна эсир те тÿсěр. Çапла вара малашне вăл курас çутă пурнăçа унпа пěрле эсир те курăр; вăл малашне чаплăланса кайсан, унпа пěрле эсир те чаплăланăр. Иртнě ěмěрсенче вырăс халăхě сире хěсěрлемен, ÿлěмрен те вăл сире хěсěрлес çук. Ăна эсир юратса пурăнăр, унпа тачă пурăнма тăрăшăр. Кирек мěнле хир те пукрасăр пулмасть, çапах та эсир вырăс халăхě хушшинче ырă кăмăллă ăслă çынсене кирек хăçан та тупăр. Тÿрě ěç тума вěсем сире пулăшěç: çапла пулассине ман пурнăçра пулнă ěçсем шантарса тăраççě. Хăйěн тÿрě ěçěсене вырăс халăхě нумай асап курса çиеле кăларнă, çавăнпа пěртте иккěленме кирлě мар, вăл сирěн тěлěшпе те ялан тÿрěрен пырě. Вырăс патшалăхě çине шанса пурăнăр, ăна юратăр, вара вăл сирěн аннěр пулě. Çаксене шанса тăма хама вěрентсе пурăннă Николай Иванович Ильминский ятне каласа хуратăп; унăн ячě сирěншěн çул кăтартакан çăлтăр пултăр. Ман хисеппе вырăс халăхě катěрийěн мěнпур аслăлăхě, мěнпур илемě пурте Ильминскинче тулли тăратчě. Вěренсе çутăлма телей тупнă чăвашсене калам тата. Астуса тăрăр! Пайсăр тăрса юлнă хăвăрăн мěскěн чăваш тăван халăхăра эсир пулăшса пурăнмалла; вěсене ăçтан та пулин катаран пулăшу килě-ха тесе тăмалла мар. Ан манăр! Вĕсене вěрентсе çутăлтарас ěç пуринчен ытла сирěн çинче пулмалла. Эсир вěсен хушшинчен тухса çутăлнă çынсем. Вěренÿлěх пěлсе тăракан пурлăха пуçтарса, эсир хăвăрăн тăван халăхăр патне таврăнăр, вара патшалăхра чăн лайăх этем мěнле пулмалли çинчен вěсене каласа ăнлантарăр; закон çинчен тата халăх хушшинче пулмалли тÿрěлěх çинчен вěрентěр. Çакăншăн тăрăшассине эсир хăвăр çине илмелле: эсир çав халăх хушшинчен тухнă çынсем. Тăван халăхăрăн çуклăхěнчен, начарлăхěнчен, вăл тěттěмре пурăннинчен ан вăтанăр: эсир вěсен хушшинчен тухнă, ěçлессе те вěсемшěн ěçлемелле. Çапла вара эсир халăх вăйěпе хăвăршăн пуçтарнă ăсăршăн вěсене парăм тÿлерěр пулать. Кěçěн тăванăрсем умěнче эсир хăвăр парăмăра манманшăн халăх кăмăлě сире кирлě таран тавăрě. Ан манăр, çакна астуса тăрăр! Эсир хăвăр халăхăрăн чěлхине тирěс тăмасан, халăх кăмăлне пěтěмпех хăвăр аллăрта тытса тăрăр. Ху чěлхÿне пăрахманни вырăс халăхě ěçне ултавлă туса сутни пулмасть вăл; аннěрсенчен вěренсе юлнă хăвăн тěп чěлхÿне пăрахмасăрах вырăсăн аслă патшалăхěшěн ěçлесе тăма пулать. Эпě туса пěтереймен ěçсене эсир туса пěтерěр. Турă çыруне çырнă кěнекесене пěтěмпех чăваш халăхне парăр – Этемсен Турăпа пěрлешсе пурăнасси çинчен каланă аслă сăмах кěнекисене чăвашла куçарса пěтерěр. Вырăс патшалăхийěн Хěвел тухăçě енче пурăнакан йышлă халăхсене Христос тěнне вěрентсе çутăлтарас ěçе тăрăшса ěçлěр: чěлхе тěлěшěпе те, вěсен пурнăçě йěрки тěлěшěпе те эсир вěсене вырăссенчен хăйсенчен çывăхрах тăратăр. Христос тěнийěн çуттине эсир вырăссен аллинчен илнě. Çапла вара эсир çак пысăк ěçе ěçлесе вырăссене парас парăмăра кăшт та пулин парса тататăр. Çемйěре лайăх пăхса усрăр: çемье вăл халăх чаракě, патшалăх чаракě. Çемье пурнăçě тěлěшпе ваттисем каланă сăмаха чăваш халăхě ялан та хытă тытса тăнă. Çак пурлăха лайăх сыхласа пурăнăр. Çемьенěн лăпкă пурнăçě пире пурнăç хыттинчен хÿтěлесе тăрать. Килěштерсе тěреклě тăракан çемьешěн катаран килекен пурнăç синкерěсем хăрушă мар. ÿтěре ясарпа ан варлăр, ÿсěртекен, астаракан япаларан шикленěр. Çемйěре сыхă усрасан, ачăрсене чипер упраса пурăнсан, килěштерсе лăпкă ěçлесе пурăнма хăвăр валли тěреклě чарак лартса хурăр. Пěр-пěринпе сапăр пулăр, çукшăн-пуршăн чашкăрса çÿресрен, харкашасран аякка тарăр. Çăлаканăн аслă сăмахне асра тытăр. Вăл каланă: хăвăр тăшманăрсене те юратăр, тенě. Чăваш хушшинче пěр-пěр килěшÿсěр ěç час-часах пулкалать. Эпě çавна пěрре анчах курман. Çапла акă чăвашран хăшě те пулин мала туха пуçласан ыттисем ăна такăнтарма пăхаççě, çулне пÿлеççě. Вара унăн та ырă ěмěчě татăлать, çине пыракансем хăйсем те тип-типě тăрса юлаççě. Эсир апла ан пулăр. Çÿле çěкленекене мěн хал çитнě таран çěкленме пулăшăр. Хăпарса çитсе тěрек илсен, вăл вара хăй сире аялтан çÿле турта-турта кăларě. Малти урапа куссан, хыçалти унтан юлмасть. Пěр-пěрин сăмахне тăнланса пурăнни, пěрне пěри ырăлăх туса тăни пурнăçа хăват парать. Çакна хытă шанса тăрăр. Килěшсе ěçленě ěç пысăк усăллă – çакна пěлсе тăрăр, ун пек ěçе юратăр. Чăн пěчěккě ěçе те пит пикенсе, юратса ěçлěр. Пурнăçра курма тÿрě килнě йывăрлăхшăн ан кулянăр. Юратса тусан, чи пěчěкçě ěçе те чаплăлантарса яма, усă паракан тума пулать; ÿркенсе ытахальтен анчах ěçлесен, чăн пысăк ěç те пăрахăçа тухать, хисепрен каять. Лăпкă чунпа килěшсе ěçленě пур ĕç те телейлě пулать, ăнса малалла пырать. Кукăр çулпа çÿресрен, ултавпа тăвас ěçрен хăраса тăрăр: тÿрěлěхсěр курнă усă, ултавпа тупнă телей – тěреклě мар, вăл вăраха пымасть. Çÿлти аслă Тÿре умне кайма хатěрленсе, сире каласа хăварас сăмахăм манăн мěнпурě çакă ěнтě. Ирěклě е ирěксěр эпě кама та пулин кÿрентерсе, вăл ман çие çилě хывса çÿренě пулсан, пурсăра та тархаслатăп: çиллěре манăр, каçарăр мана, маншăн турра кěлтăвăр. Эй тăван çыннăмсем! Чăн кăмăлтан тав тăватăп сире. Эсир маншăн ялан та ăшă пултăр, кăмăллă пултăр. Сиртен çакна курма эпě тивěçлě те пулман. Çаплах тата вырăс çыннисене те нумайăшне, пит нумай çынна чунтан тав тăватăп. Ман ěçе тума вěсем нумай пулăшрěç, чăн кăмăлтан ман енче тăчěç. Хампа пěрле ěçленě юлташăмсене, мана пулăшса пурăннă мěнпур çынна пурне те чунтан каласа тав тăватăп: нимěне хапсăнмасăр вěсем мěнпур халěсемпе ěçлерěç, вěсемсěр пуçне ман ěçěм те палăрман пулěччě. Пěр хам анчах вěрентнě хамăн çыннăмсене кăмăлтан ырă сунатăп. Эпě вěсене вěрентсе ларнă вăхăтсем ман пурнăçра чăн савăнăçлă вăхăтсем пулчěç. Пурăнан пурнăçăрта сире пурсăра та Турă сыхласа, упраса усратăр. Иван Яковлев, Чěмпěр хули, 1921 ç. çурла уйăхěн 4-мěшě.
|